Zrsio

ԵՐԵՎԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ
ԱՇԽԱՐՀԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԵՐԿՐԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՖԱԿՈՒԼՏԵՏ

Գ. Ռ. ԳԱՐԵՅԱՆ

Հրատարկության է երաշխավորել
ԵՊՀ աշխարհագրության և երկրաբանության ֆակուլտետի գիտական խորհուրդը:

Գրախոսներ՝
երկրաբ. գիտ. թեկնածու, դոցենտ Շ. Վ. Խաչատրյան ՀՀ ԳԱԱ ԵԳԻ լաբորատ. վարիչ, երկրաբ. գիտ.

ՀՏԴ 550.84(075.8)
ԳՄԴ 26.34:26.30ց73

ISBN 978-5-8084-2405-0

- քիմիական տարրերի համընդհանուր տարածվածությունը բո- լոր գեոսֆերաներում,
- նրանց անընդհատ միգրացիան ժամանակի և տարածության մեջ,
- բնության մեջ գտնվելու տեսակների ու ձևերի բազմազանու- թյունը,
- տարրերի ցրված վիճակների գերակշռությունը նրանց կուտա- կումների նկատմամբ:
Դեռևս 1906 թ. ակադեմիկոս Վ. Ս. Վերնադսկին ասել է. «Երկրի վրա նյութի յուրաքանչյուր կաթիլի և փոշեհատիկի մեջ, կախված ուսումնասիրությունների զարգացման աստիճանից, մենք անընդ-հատ հայտնաբերում ենք նոր տարրեր: Ավազահատիկի կամ կաթիլի մեջ, ինչպես միկրոտիեզերքում, անդրադառնում է տիեզերքի ամբողջ կազմը»:
Հանքավայրերի երկրաքիմիական որոնումների մեթոդիկայի զարգացման պատմության մեջ առանձնացնում են երկու խոշոր փուլ: Մինչև անցյալ դարի 60-ական թթ. փխրուն առաջացումների տակ թաղված հանքավայրերի երկրաքիմիական որոնումների գի-տական և մեթոդական հիմքերի զարգացման համար օգտագործվում էին տարր-ինդիկատորների ցրման երկրորդային լիթոքիմիական պսակները: Հետագայում՝ 60-ական թվականներից հետո, թե՛ գիտա-

3

պսակներով,
- հետախուզության փուլում գտնվող հանքավայրերի խորը հո- րիզոններում և թևերում թաքնված հանքային մարմինների հայտնաբերում,
- կանխատեսումային ռեսուրսների գնահատում
- նավթի և գազի հանքավայրերի որոնումներ և այլն:
Ուսումնական ձեռնարկը կազմված է Ա. Ա. Բեուսի, Ս. Վ. Գրի-գորյանի, Ա. Պ. Սոլովովի և այլոց տպագիր հրատարակությունների (ներկայացված են գրականության բաժնում) մշակումների հիման վրա, համապատասխանում է օգտակար հանածոների հանքավայ-րերի որոնման երկրաքիմիական մեթոդներ դասընթացի ծրագրին և նախատեսված է ԵՊՀ-ում «Երկրաբանություն» մասնագիտության բակալավրի կրթական ծրագրի համանուն դասընթացի տեսական մասի յուրացման համար:

4

Դասընթացի նպատակն է՝
ուսանողներին ծանոթացնել որոնման երկրաքիմիական մե-թոդների տեսական հիմքը կազմող հասկացություններին, աշխա-տանքների մեթոդիկային, երկրաքիմիական նմուշարկման, պսակնե-րի եզրագծման և վերծանման աշխատանքներին,
տալ հիմնարար գիտելիքներ առաջնային և երկրորդային պսակների ձևավորման, նրանց հատկությունների, տարր-ինդիկա-տորների ուղղաձիգ զոնալականության, վերհանքային և ստորհան-քային տարրերի վերաբերյալ,
տալ պատկերացումներ անոմալիաների էրոզիոն կտրվածքի մակարդակի գնահատման, երկրաքիմիական պսակների միջոցով կանխագուշակային ռեսուրսների գնահատման մասին:

Դասընթացի ավարտին ուսանողն ունակ կլինի՝
ա. մասնագիտական գիտելիք և իմացություն
վերհիշելու քիմիական տարրերի միգրացիոն հատկություն-ներն ու տեսակները,
թվարկելու որոնման երկրաքիմիական մեթոդների դասա-կարգումը,

Ա4. ներկայացնելու, ձևակերպելու և հիմնավորելու երկրաբանա-հանութային և որոնողահետախուզական աշխատանքների խնդիրներն ու սկզբունքները, մեթոդները և դրանց համալիրի ընտրությունը, կի-րառվող տեխնիկական, տեխնոլոգիական և տեղեկատվական միջոց-

6

2. ՔԻՄԻԱԿԱՆ ՏԱՐՐԵՐԻ ԵՐԿՐԱՔԻՄԻԱԿԱՆՄԻԳՐԱՑԻԱՆ

Երկրաքիմիական միգրացիան, ըստ Ա. Ս. Ֆերսմանի, քիմիա-կան տարրերի ատոմների տեղափոխությունն է երկրակեղևում, որի հետևանքով տեղի է ունենում նրանց կուտակումը կամ ցրումը: Գոյու-թյուն ունեն միգրացիայի ներքին և արտաքին գործոններ: Ներքին գործոններն են ատոմների ջերմային, գրավիտացիոն, քիմիական և ռադիոակտիվ հատկությունները:
Ատոմների ջերմային հատկությունները պայմանավորում են քիմիական տարրերի և նրանց միացությունների դյուրահալությունն ու ցնդելիությունը երկրաբանական պրոցեսներում: Երկրակեղևի խորքերում և վերին մանտիայում դյուրահալության հատկությունը որոշում է մագմատիկ հալոցքների ձևավորման օրինաչափություննե-րը, նրանց մեջ տարրերի միգրացիայի առանձնահատկությունները: Հիպերգենեզի գոտում և երկրակեղևի վերին շերտերում այս երկու հատկություններն էլ կարևոր դեր են խաղում սնդիկի (Hg), յոդի (I) և բոլոր գազանման տարրերի միգրացիայի ժամանակ:
Ատոմների գրավիտացիոն հատկությունները որոշում են Երկրի գրավիտացիոն դաշտում նրանց միգրացիայի առանձնահատկու-թյունները: Յուրաքանչյուր ատոմ ձգվում է իր զանգվածին համա-պատասխան ուժով, որն ի հայտ է գալիս թե՛ բյուրեղացման, թե՛ հող-մահարման և թե՛ նստվածքակուտակման ժամանակ` ձևավորելով Երկրի արտաքին թաղանթը: Գրավիտացիոն հատկությունների դերը մեծ է նաև մագմատիկ հալոցքներում տարրերի միգրացիայի ժամա-նակ. օջախի մերձհատակային մասերում կուտակվում են բարձր խտությամբ օժտված տարրերը (պլատին և նրա խումբը) և միներալ-ները (քրոմիտներ և այլն): Հեղուկ հալոցքների գրավիտացիոն բաժա-նումը տարբեր խտություններով օժտված չխառնվող հալոցքների կոչվում է լիկվացիա: Այս երևույթի հետևանքով էլ առաջանում են լիկվացիոն ծագման հանքավայրերը:
Միգրացիայի ժամանակգերակշռող դեր ունեն տարրերի քի-միական հատկությունները, քանի որ այն կատարվում է հիմնակա-նում հեղուկ վիճակում (հալոցքների կազմում, վերկրիտիկական և

10

12

3. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԵՐԿՐԱՔԻՄԻԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

14

տակված տարրերը հանքայնացման ուղղակի ինդիկատորներ են, իսկ ուղեկից տարրերը` անուղղակի ինդիկատորներ:

կը, համարյա չնստեն ոչ հանքայինները, այլապես տեղի կու- նենա աղքատացում,
- երկրաբանորեն երկարատև ժամանակահատվածում աղ- քատ ջրերից հնարավոր են հանքային տարրերի էական կու- տակումներ բարիերներում (օրինակ՝ ծովային տեղամասե- րում U-ի և այլ հազվագյուտ տարրերի կուտակումները): Հանքային մարմինների առաջացումից հետո տարրերի մի մասը դադարում է տեղաշարժը, մյուս մասը կուտակվում է տարբեր երկրա-քիմիական պայմանների սահմանագծում, իսկ մեկ այլ մաս, շարու-նակելով տեղաշարժը նույն ուղղությամբ, տարածվում է հանքային գոտուց ավելի հեռու:
Այսպիսով, մետաղների առավել բարձր պարունակությամբ տե-ղամասերն իրենցից ներկայացնում են հանքային մարմիններ, որոնց շուրջը գոյանում են նույն մետաղների բարձրացված պարունակու-թյամբ առաջնային երկրաքիմիական պսակներ:
Հանքային մարմինների շուրջն առաջնային պսակների առաջա-ցում տեղի է ունենում նաև այն դեպքում, երբ ներփակող ապարներից տարալուծման հետևանքով հեռանում է ոչ հանքային բաղադրիչների մեծ մասը: Ինտենսիվ դուրսբերման տեղամասերում առաջանում են հանքային մարմիններ: Այն հատվածներում, որտեղ դուրսբերումն ավելի թույլ է ընթանում, հանքային բաղադրիչների խտությունը փոք-րանում է, և առաջանում են միայն առաջնային պսակներ:
Հանքավայրերի կազմավորման և նրանց հիպերգեն քայքայման հետևանքով օգտակար հանածոների մարմինների շուրջն առաջա-նում են քիմիական տարրերի և միներալների պսակներ` օգտակար հանածոների խոշոր բեկորների, միներալների մանր հատիկների կամ առանձին տարրերի այլ կուտակումների տեսքով:
Այսպիսով, երկրաքիմիական պսակները բաժանվում են երկու ծագումնաբանական խմբի` առաջնային (հիպոգեն) և երկրորդային (հիպերգեն): Առաջնային պսակներն առաջանում են հանքավայրերի ձևավորման հետ միաժամանակ` հանքատար լուծույթների շարժման դիֆուզիոն և ինֆիլտրացիոն պրոցեսների արդյունքում: Դրանք ծա-ռայում են որպես որոնողական հատկանիշ խորը տեղադրված հան-

16

երկրաքիմիական անոմալիաները: Այս մեթոդների օգնությամբ ուսումնասիրում են ռեգիոնալ և լոկալ տիպերի երկրաքիմիական դաշտերը:
Կոնտակտային մեթոդներիընդհանուր սկզբունքն է նմուշարկ-ման միջոցով կամ տվյալ օբյեկտի հետ անմիջական կապի ժամա-նակ երկրաքիմիական պարամետրերի չափումը: Առանձնացնում են վերերկրյա և ստորջրյա երկրաքիմիական մեթոդներ:Ըստ որում, վե-րերկրյա մեթոդների բաժանումը կատարվում է՝ ելնելով նմուշարկվող բնական առաջացումներից (լիթո-, հիդրո-, կենսա-, ատմո-, ռադիո- և միջուկային երկրաքիմիական մեթոդներ):
Լիթոերկրաքիմիական մեթոդներն իրենց մեջ ներառում են նմու-շարկման մի քանի տեսակ՝ կախված տեղանքի երկրաբանական կա-ռուցվածքից և լանդշաֆտի պայմաններից: Փխրուն առաջացումնե-րում կատարում են հունային, լանջային և խորքային նմուշարկում: Հունային նմուշարկման նպատակը ժամանակակից կամ հնագույն նեղ ջրհոսքերի երկարությամբ տեղայնացված անոմալիաների ուսումնասիրությունն ու եզրագծումն է: Լանջային նմուշարկումը կի-րառվում է 2-3մ հզորություն ունեցող էլյուվիալ-դելյուվիալ և պրոլյու-վիալ նստվածքներում անոմալիաների առանձնացման համար: Խոր-քային նմուշարկումն անց է կացվում մակերեսից զգալի խորության վրա, փուխր առաջացումների ստորին մասում, որտեղ առավել պար-զորոշ են արտահայտվում արմատական ապարների հետ կապված երկրաքիմիական անոմալիաները:
Արմատական ապարներիլիթոերկրաքիմիական նմուշարկման նպատակն է օգտակար հանածոների հետ կապված ներծին, արտա-ծին և մետամորֆածին երկրաքիմիական դաշտերի ուսումնասիրու-թյունը և անոմալիաների առանձնացումը: Այս դեպքում մակերե-սային նմուշարկումը կատարվում է բնական մերկացումներում և ոչ խորը փորվածքներում՝ առուներում, մաքրումներում, հետախուզահո-րերում, իսկ խորքայիննմուշարկման ենթարկվում են հորատանցքե-րի կեռնը և ստորգետնյա լեռնային փորվածքները:
Հիդրոերկրաքիմիական մեթոդները կիրառվում են ջրերում երկ-րաքիմիական անոմալիաների հայտնաբերման ու եզրագծման հա-

18

- պոտենցիալ-հանքատար երկրաբանական կոմպլեքսների առանձնացումը օգտակար հանածոյի կոնկրետ տեսակի մանրամասն որոնողական աշխատանքների համար,
- քարտեզագրվող տեղանքում պոտենցիալ-հանքատար երկ- րաբանական առաջացումների առավել հեռանկարային տա- րածքների (փոփոխված ապարների գոտիներ, տեկտոնա- կան խախտումներ, ճեղքավորման գոտիներ, ինտրուզիվ մարմինների էկզոկոնտակտների պսակներ և այլն) հայտնա- բերումը,
- երկրաքիմիական ֆոնի մաթեմատիկական գնահատման նպատակով ապարներում հանքայնացման տարր-ինդիկա- տորների բաշխման չափանիշների որոշումը և այլն:
Վերոհիշյալ խնդիրների լուծման համար կատարվում է նմու-շարկվող կետերի մանրամասն երկրաբանական նկարագրություն

20